De Poolse presidentsverkiezingen: een verdeeld land

Een historisch gepolariseerde verkiezing

De Poolse presidentsverkiezingen van 1 juni 2025 waren de meest polariserende in de geschiedenis van het land. Karol Nawrocki, de 42-jarige historicus en kandidaat gesteund door de conservatieve partij Recht en Rechtvaardigheid (PiS), won met een bijzonder nipte meerderheid van 50,89% van de stemmen. Hij versloeg Rafał Trzaskowski, de pro-Europese burgemeester van Warschau, die 49,11% behaalde. Deze overwinning, de kleinste in de geschiedenis van de Poolse democratie, vond plaats bij een ongekende opkomst van 71,65%, de hoogste ooit in Polen. De uitslag laat een bittere nasmaak na bij veel Polen en legt de diepe verdeeldheid in het land bloot. Nawrocki’s zege vormt een obstakel voor de liberale Tusk III-regering, die sinds 2023 de macht overnam na acht jaar PiS-heerschappij. Dit artikel analyseert de achtergrond van de verkiezingen, de kandidaten, de controverses, de gevolgen voor de regering en de bredere implicaties voor Polen.

De onverwachte kandidaat

Karol Nawrocki, afkomstig uit de havenstad Gdańsk, is een historicus van opleiding en was tot voor kort directeur van het Nationaal Herdenkingsinstituut (IPN), een positie die hij verkreeg onder de PiS-regering. Onder zijn directeurschap klaagde hij het zogezegde ‘Israëlisch’ narratief die stelt dat bepaalde Polen ook gecollaboreerd zouden hebben aan de holocaust en maakte het onmogelijk om onderzoek te voeren die het narratief zou bevestigen. Hoewel hij geen directe banden had met de partijstructuur, koos PiS-voorzitter Jarosław Kaczyński verrassend voor deze relatief onbekende figuur als presidentskandidaat. Dit was opmerkelijk, gezien PiS met haar uitgebreide partijstructuur en ervaring had kunnen kiezen voor prominente figuren zoals oud-premier Mateusz Morawiecki of oud-minister van Onderwijs Przemysław Czarnek. Nawrocki’s gebrek aan politieke ervaring en bekendheid maakte hem aanvankelijk een dark horse, die door de Burgercoalitie (KO) van premier Donald Tusk niet direct als een serieuze bedreiging werd gezien. Peilingen suggereerden lange tijd dat niet Nawrocki, maar de rechts-libertaire kandidaat Sławomir Mentzen van Konfederacja het in de tweede ronde zou opnemen tegen Trzaskowski. Deze trend kwam echter tot een eind toen Mentzen in een talkshow vaststelde dat, in zijn ideale wereld, abortus, zelfs bij een verkrachting, niet toegestaan zou zijn gezien “geen kind gestraft mag worden door onaangenaamheden”.

De progressieve hoop

Rafał Trzaskowski, de charismatische burgemeester van Warschau, werd door de Burgercoalitie naar voren geschoven na een voorverkiezing waarin hij minister van Buitenlandse Zaken Radosław Sikorski versloeg. Trzaskowski, een ervaren politicus met een achtergrond als parlementslid, Europarlementslid en minister, stond bekend als een vooruitstrevende liberaal. Zijn programma ging uit van diepere samenwerking op Europese niveau, deregulering en forse investeringen in industrie. Deze prioriteiten weerspiegelden zijn ambitie om Polen te moderniseren en tegelijkertijd de kloof met West-Europa te verkleinen. Voor veel kiezers, vooral in stedelijke gebieden, belichaamde Trzaskowski een visie van openheid, moderniteit en Europese integratie, in schril contrast met de conservatieve agenda van zijn tegenstander, Karol Nawrocki.

Zijn geschiktheid voor het presidentschap werd verder versterkt door zijn ervaring in de presidentsverkiezingen van 2020, waarin hij als kandidaat van KO nipt verloor van de aftredende  president Andrzej Duda. Die campagne, die hem landelijke en internationale bekendheid opleverde, gaf hem vijf jaar de tijd om zijn politieke profiel verder te ontwikkelen en zijn strategie te verfijnen. Zijn deelname in 2020, waarin hij een breed electoraat wist te mobiliseren en de kloof met de regerende PiS-partij aanzienlijk verkleinde, positioneerde hem als de geduchte favoriet voor 2025. Deze ervaring, gecombineerd met zijn bestuursresultaten in Warschau, maakte hem een natuurlijke keuze voor KO en een symbool van hoop voor progressieve Polen die een moderne, pro-Europese toekomst voor ogen hadden.

Een campagne vol schandalen

Nawrocki’s campagne werd overschaduwd door meerdere controverses die zijn geloofwaardigheid op de proef stelden. Tijdens het presidentsdebat voor de eerste ronde werd Nawrocki door de linkse kandidate Magdalena Biejat gevraagd naar zijn standpunt over de invoering van een kadastrale belasting, een punt waar hij zeer tegenstrijdige uitspraken over deed. Hij antwoordde dat hij er voor was en meende dat hij, in tegenstelling tot Trzaskowski, maar over één woning beschikte. Onafhankelijke media weerlegden deze bewering en onthulden dat Nawrocki een tweede woning in Gdańsk bezat, die hij op onduidelijke wijze had verkregen van “een man waar hij voor zorgde”. De verklaringen van Nawrocki, zijn stafchef en PiS-leden over de herkomst van de woning waren tegenstrijdig, wat de zaak verder vertroebelde. Tot op heden blijft deze kwestie onopgehelderd.

Tijdens een discussie na de eerste ronde georganiseerd door Sławomir Mentzen, die met 14,8% derde werd, vroeg hij Nawrocki naar zijn betrokkenheid bij ‘ustawki’, georganiseerde gevechten tussen hooligans. Nawrocki beschreef zijn deelname als “nobele gevechten”, maar onderzoek toonde aan dat hij in 2009 betrokken was bij een massale vechtpartij met 140 participanten, van wie velen vandaag veroordeelde criminelen zijn. Mentzen weigerde zowel Nawrocki als Trzaskowski te steunen in de tweede ronde, met de opmerking dat zijn kiezers “geen zak aardappelen zijn die je kunt doorgeven”. Hij verklaarde wel in een videospot dat hij beide kandidaten ongeschikt vond voor het presidentschap, maar dat had niet veel invloed op zijn kiespubliek, die, volgens exitpolls, overwegend voor Nawrocki gestemd had.

Een ander schandaal betrof Nawrocki’s vermeende verleden als organisator van sekswerkers in het Grand Hotel in Sopot, waar hij als jonge man werkte. Een uitgebreid artikel van Onet.pl bracht deze beschuldigingen aan het licht, ondersteund door getuigen die bereid waren voor de rechtbank te getuigen. Nawrocki ontkent de aantijgingen en daagde de redactie voor de rechter, maar nu hij president wordt, lijkt een rechtsvervolg onwaarschijnlijk.

Het meest opvallende incident vond plaats tijdens het laatste debat tussen Nawrocki en Trzaskowski, toen Nawrocki in het geniep een zakje met poeder in zijn mond stopte. Dit leidde tot een virale hashtag #CzyToKoks (Is dat cocaïne?). Nawrocki beweerde aanvankelijk al lachend dat het kauwgom was, terwijl zijn stafchef het een snus (nicotinezakje) noemde. Later bevestigde Nawrocki dat het om een snus ging, die hij nodig had “om door de onzin van mijn medekandidaat te komen”. Beelden van eerdere evenementen toonden aan dat Nawrocki regelmatig snus gebruikte tijdens debatten en rally’s in nabij zijn van zijn eigen kiezers. Dit riep serieuze vragen op of een kandidaat president ook tijdens officiële ceremonies of internationale bijeenkomsten zo’n slecht uithoudingsvermogen zal hebben dat hij nicotinezakjes nodig heeft om erdoor te komen.

Een nek-aan-nekrace met een bittere afloop

De eerste verkiezingsronde op 18 mei toonde al hoe dicht de race was, met Nawrocki en Trzaskowski als koplopers. De uiteindelijke uitslag op 1 juni bevestigde dit: Nawrocki won met een verschil van slechts zo’n 300.000 stemmen. De hoge opkomst van 71,63% weerspiegelt de intense betrokkenheid van de Poolse bevolking, maar ook de diepe verdeeldheid. Nawrocki behaalde vooral steun in kleine gemeentes en dorpen, en onder mannen en laag- of ongeschoolde kiezers. Trzaskowski daarentegen domineerde in steden en onder vrouwen en hoogopgeleiden, wat de kloof tussen stedelijke en rurale gebieden en verschillende demografische groepen onderstreept.

De campagne van PiS speelde sterk in op anti-Tusk-sentimenten, met de hashtag #ByleNieTrzaskowski (Alles behalve Trzaskowski) om kiezers te mobiliseren tegen een machtsmonopolie van KO in zowel het parlement als het presidentschap. Ironisch genoeg had PiS zelf acht jaar lang een dergelijk monopolie, dat ze actief in hun voordeel gebruikten. Deze strategie trok extreme en marginale kiezers aan die normaal niet zouden stemmen, wat mogelijk de doorslag gaf.

Gevolgen voor de Tusk III-regering

Nawrocki’s overwinning vormt een ernstige uitdaging voor de Tusk III-regering, die sinds 2023 werkt aan het herstellen van de rechtsstaat na acht jaar PiS-bewind. Hoewel de president in Polen eerder een ceremoniële rol is en hij geen wetten kan invoeren, heeft hij wel de macht om veto’s te stellen. De dynamiek tussen een liberale regering en een conservatief-reactionaire president creëert een complexe politieke situatie. Een mogelijke strategie voor de regering is het indienen van wetsvoorstellen die maatschappelijk moeilijk te vetoën zijn, zoals verhoging van de belastingvrije som of deregulatie. Dit zou Nawrocki in een lastige positie plaatsen, omdat een veto hem impopulair kan maken. Alternatief kan de regering controversiële beloftes van 2023, zoals legalisering van samenwonen voor homokoppels, liberalisering van abortuswetgeving of hervorming van het juridisch systeem, naar voren schuiven. Hoewel deze waarschijnlijk worden gevetoëd, kan dit de achterban van KO en de andere coaltiepartners geruststellen dat de regering haar beloftes probeerde na te komen, terwijl PiS als obstructief wordt afgeschilderd. Een meer defensieve aanpak van Nawrocki, waarbij hij elk wetsvoorstel blokkeert, zou de regering in een de facto ‘lopende zaken’-modus kunnen dwingen tot de volgende parlementsverkiezingen van 2027. Dit zou de centrumkiezers frustreren en de regering verzwakken, ten voordele van anti-systeemkrachten zoals Konfederacja. Een meer drastisch scenario komt voort uit geruchten dat PiS conservatieve leden van de coalitie, vooral van PSL en Polska2050, probeert los te weken om de begroting van 2026 niet goed te keuren. Met 242 van de 460 zetels heeft de coalitie een krappe meerderheid. Als PiS erin slaagt minstens twaalf overlopers te overtuigen, kan dit leiden tot een wisselmeerderheid met PiS, Konfederacja en overlopers, of tot vervroegde verkiezingen. Beide scenario’s zouden potentieel fataal kunnen zijn voor Tusk’s regering.

Oorzaken van Trzaskowski’s nederlaag

Hoe kon Trzaskowski, die in peilingen als favoriet gold, deze verkiezingen verliezen? De teleurstelling onder coalitiepartners en kiezers is groot, en de zoektocht naar oorzaken is begonnen. Trzaskowski’s terughoudende campagne miste de vechtlust die nodig was in een gepolariseerde verkiezing, en zijn focus op rechtse kiezers vervreemdde mogelijk zijn progressieve achterban. Politicoloog Antoni Dudek wees erop dat Trzaskowski onvoldoende inspeelde op thema’s zoals abortuslegalisering, die brede steun geniet, zelfs onder PiS- en Konfederacja-kiezers.

“Wat Trzaskowski had moeten doen is na de uitslag van de eerste ronde een de facto referendum uitroepen rond de legalisering van abortus” – Antoni Dudek

Daarnaast bestond zijn campagneteam voornamelijk uit politici, die mogelijk minder voeling hadden met de bredere bevolking. De emotionele optredens van Donald Tusk in de slotfase van de campagne zouden kiezers hebben afgeschrikt door verkeerde associaties. Sommigen wijzen ook op de voorverkiezing waarin Trzaskowski werd verkozen boven Radosław Sikorski, die als gematigder en diplomatieker werd gezien. Trzaskowski’s politieke toekomst is onzeker. Als burgemeester van Warschau kan hij zich geen derde termijn verkiesbaar stellen, en zijn verlies in deze verkiezingen kan zijn positie binnen KO verzwakken.

Polarisatie en de rol van Konfederacja

De verkiezingen legden de diepe kloof in de Poolse samenleving bloot. Nawrocki’s overwinning in rurale gebieden en onder mannen en laagopgeleiden contrasteert met Trzaskowski’s steun in steden en onder vrouwen en hoogopgeleiden. Deze polarisatie werd versterkt door PiS’s strategie om niet vóór Nawrocki, maar tégen Trzaskowski te mobiliseren, wat extreme kiezers naar de stembus bracht. Daarnaast is de potentiële relatie tussen PiS en Konfederacja opvallend. Ooit verklaarde Kaczyński dat “rechts van PiS een muur staat”, waarmee hij samenwerking met extreemrechts uitsloot. Vandaag tonen PiS-politici openheid voor samenwerking met Konfederacja, dat haar kritiek op PiS heeft getemperd en zich richt op machtsverwerving. Deze verschuiving kan de politieke dynamiek in Polen verder compliceren, vooral als PiS erin slaagt coalitieleden los te weken.

Een onzekere toekomst

De overwinning van Karol Nawrocki markeert een keerpunt voor Polen. Zijn nipte zege, behaald in een historisch gepolariseerde verkiezing, onderstreept de verdeeldheid in het land. Voor de Tusk III-regering begint een periode van strategische keuzes, waarbij ze moet navigeren tussen defensieve wetgeving, symbolische gevechten en de dreiging van een wisselmeerderheid of vervroegde verkiezingen. Nawrocki’s schandalen en zijn gebrek aan politieke ervaring kunnen zijn presidentschap verzwakken, maar zijn banden met PiS garanderen een harde oppositie tegen Tusk’s hervormingen. De Poolse politiek staat voor een turbulente periode, waarin de kloof tussen stad en platteland, progressief en conservatief, alleen maar lijkt te groeien. Met Nawrocki in het presidentiële paleis, gesteund door de strategische machine van PiS, lijkt één doel kristalhelder: de vernietiging van de Tusk-regering, koste wat het kost.